"Eigen cultuur is superieur" - over etnocentrisme, stereotypes en vooroordelen

Een vast onderdeel van mijn workshop Cultural Diversity is From Them to Us. Het gaat over de verschillende fases van je culturele bewustzijn: van het aanleren van je eigen cultuur - enculturatie - tot het  samensmelten van culturen met nieuwe normen en waarden - culturele synergie.

Etnocentrisme
Nauw verwant aan enculturatie is etnocentrisme. Het is de tendens om de wereld te bezien vanuit je eigen cultuur of groep in de overtuiging dat de jouwe de allerbeste is en superieur aan alle andere. Deze beoordeling kan betrekking hebben op taal, gedrag, religie, maar ook op tradities en gewoontes. Het gemene van etnocentrisme is dat het individuen uit andere culturen of groepen generaliseert.
Vaak worden (voor)oordelen gevormd op basis van stereotyperingen. Als je andere culturen alleen vanuit deze invalshoek kunt bezien, blokkeer je elke vorm van open communicatie. Mocht je nu denken "O, daar heb ik geen last van," dan heb je het goed mis. Bijna niemand ontkomt aan een bepaalde mate van etnocentrisme.

Vooroordelen (www.favim.com)

Lichte en zware vormen van etnocentrisme
Etnocentrisme kan heel onschuldig en subtiel naar boven komen in de manier waarop je over andere gewoontes of regels praat: "In Groot-Brittannië rijden ze aan de verkeerde kant van de weg", maar kan ook heel kwetsend zijn, zoals 'kopvodden' voor hoofddoeken of een godsdienst 'achterlijk' noemen.

Bij de lichtste vorm van etnocentrisme maakt het iemand niet zoveel uit om met personen uit andere culturen in aanraking te komen en te communiceren. Ze gaan hoogstens wat harder, of juist langzamer praten (maar dan wel in hun eigen taal) met het idee dat de 'vreemdeling' hen zo wel zal begrijpen. Ik heb dit zelf geregeld meegemaakt in de tijd dat mijn echtgenoot en ik in Frankfurt am Main woonden. Hoewel mijn Duits helemaal niet slecht is, begonnen vooral ambtenaren veel harder tegen mij te praten als ik voor iets officieels aan hun balie stond. En al zei ik, dat ik hen begreep en dat ze niet hoefden te schreeuwen, ze bleven tot mijn ergernis gewoon doorgaan. Mijn echtgenoot had hier minder last van, maar dat kwam waarschijnlijk doordat hij geen 'buitenlands' uiterlijk heeft. Een grappig voorval vind ik nog steeds die keer dat ik een bestelling in een warenhuis kwam ophalen. Hoewel ik bij het opgeven van de bestelling duidelijk mijn naam had opgeschreven, stond er op het pak dat ik in ontvangst nam alleen het woord 'Japan'. En ik kom niet eens uit Japan!

Bij de gematigde vorm probeert men het contact met vreemdelingen zo veel mogelijk te vermijden. Er is een duidelijke grens tussen 'wij' en 'zij. Men communiceert het liefst alleen met 'wij' en slechts met 'zij' als het echt niet anders kan.

De zwaarste vorm is discrimineren. Men heeft helemaal geen boodschap aan andere culturen en wil er het liefst niets mee te maken hebben. Men denkt alleen in vooroordelen en stereotypes. Het komt vaak tot uiting door racistische grappen te maken of, nog erger, door geweld te gebruiken. Ook wordt de andere cultuur de schuld gegeven van allerlei (vermeende) misstanden in de samenleving of gevoel van ontevredenheid. De uitingen die daarmee gepaard gaan, grenzen aan haatzaaien.

Al Jolson (courtesyWarner Bros)

Boosdoeners
De boosdoeners zijn vaak de media in de vorm van televisie, (strip)boeken en films. Heel stiekem beïnvloeden zij onze mening over andere culturen. Een goed voorbeeld van hoe men over de uiterlijke kenmerken van zwarte Amerikanen dacht is Al Jolson. Hij was een witte Amerikaanse acteur en zanger, die vóór de Tweede Wereldoorlog beroemd is geworden door films, waarin hij zwarte personages speelde en in die gedaante de muziek van de zwarte Amerikanen ten gehore bracht. De manier waarop hij zich schminkte - met extreem dikke lippen - was conform het beeld dat men in die tijd van zwarten had. Zijn films waren heel populair en niemand zette vraagtekens bij zijn uiterlijk. Tegenwoordig zou er een lawine aan protesten komen, net zoals er nu veel discussie
gaande is over de rol en het uiterlijk van Zwarte Piet.

Sjors en Sjimmie (juliansworld.punt.nl)

Ook de makers van stripboeken zoals Sjors en Sjimmie en Kuifje in Afrika lieten zich niet hinderen door stereotyperingen. Sjors was altijd de slimste en wist overal een oplossing voor. Sjimmie was de goedgelovige domoor die bij de kookpot van zijn stam in het oerwoud was weggetrokken en in de 'beschaafde' wereld was neergezet, met zijn ringen nog in zijn oren. Sjimmie was overal bang voor, vooral voor alles wat modern was. Zijn taalgebruik was primitief te noemen.
Pas jaren later heeft Sjimmie een ander uiterlijk gekregen en heeft men zijn taalgebruik aangepast.

Maar het gaat niet alleen om uiterlijke kenmerken. In veel Amerikaanse films werden zwarten neergezet als lui, bang, dommig (met rollende ogen, spierwitte tanden en primitief taalgebruik), of agressief. De zwarte zanger en trompettist Louis Armstrong deed er zelfs nog een schepje bovenop. Hij versterkte het stereotype van de 'neger met de rollende ogen en witte tanden' door zich tijdens zijn optredens zo te gedragen.


Culturele bewustwording
Om zonder vooroordelen met mensen van andere culturen te communiceren, moet je je eerst bewust zijn van je eigen culturele normen en waarden. Er zijn vier stadia van cultureel bewustzijn te onderscheiden.

Ik ken alleen mijn manier
Je bent je alleen bewust van je eigen cultuur en hebt geen weet van hoe andere culturen het doen. Door dit gebrek aan vergelijking, vind je jouw cultuur de allerbeste.

Ik weet van hun manier
Je begint te beseffen dat er ook andere manieren van aanpak zijn, maar je doet geen moeite om die andere manieren te verkennen. Voor jou is jouw cultuur nog steeds de allerbeste.

Ik combineer mijn en hun cultuur
Je kennis van andere gewoontes is aan het groeien. Je probeer ook wel eens die andere aanpak uit, vooral als die andere aanpak een stuk makkelijker is dan die van jouw cultuur. Je visie op andere culturen wordt milder.

Mijn manier + hun manier = onze manier
Je bent bereid om je eigen manieren en aanpak aan te passen aan die van de ander. Samen delen jullie dezelfde (nieuwe) normen en waarden. In sommige gevallen ben je zelfs bereid om je oude cultuur in te wisselen voor deze nieuwe cultuur.

Hoe nu verder?
Door de toenemende mate van globalisering komen we steeds meer in contact met andere culturen en hun andere normen en waarden. Het is soms wel even schrikken als je met vreemde gewoontes en opvattingen te maken krijgt, maar ga je dan alsjeblieft niet achter de muren van je eigen cultuur verschansen. Verval niet in stereotyperingen, maar probeer die anderen eens te leren kennen. En bovendien, verschillen mogen er zijn, zoals Mahatma Ghandi het verwoordde:

"I don't want my house to be walled in on all sides and my windows to be stuffed. I want the cultures of all the lands to be blown about my house as freely as possible. But I refuse to be blown off my feet by any."